თეა კახიანი

გასულ წელს, ლოპოტას ხეობაში მომხდარ მოვლენებზე აღძრული სისხლის სამართლის საქმის გამოძიება, მართალია,  ჯერ კიდევ არ დასრულებულა და ზუსტად არ ვიცით სინამდვილეში რა მოხდა, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ალბათ, ყველას გვახსოვს სოფელ ლაფანყურთან ორმხრივი სროლის შედეგად გარდაცვლილი, მოგვიანებით მოღალატეებად გამოცხადებული ადამიანები, დაშინებული მოწმეები, გაუჩინარებული გვამები, ჭირისუფალთა მიერ მათთვის გათხრილი და შემდეგ ამოვსებული ცარიელი საფლავები.  მაშინ, განვითარებული მოვლენების სატელევიზიო ვერსიებმა „ანტიგონე“ გამახსენა. თითქმის ყველაფერი იგივე იყო, პერსონიფიცირებული ანტიგონეს გარდა...

ცხოვრებისა და ხელოვნების ურთიერთგამომდინარეობა ხშირად ხელოვნების ნაწარმოების აქტუალობას განსაზღვრავს. რეჟისორების არჩევანიც, დადგან ესა თუ ის პიესა, მისი პრობლემატიკის დღევანდელ დღესთან კავშირის აღმოჩენით და ამით მაყურებლის დაინტერესებით არის განპირობებული. ბუნებრივია, მუსიკისა და დრამის თეატრში პაატა ციკოლიას მიერ განხორციელებული სოფოკლეს „ანტიგონეც“ ამ დისკურსის ნაწილია.   

კონკრეტული ასოციაციების მიუხედავად, ეს სპექტაკლი არ არის რომელიმე კრიმინალურ ფაქტზე მხატვრული ფორმით გამოხატული რეაქცია. მისი დადგმა რეჟისორმა  ლაფანყურის სპეცოპერაციამდე  კარგა ხნით ადრე დაიწო. ეს იმას ნიშნავს, რომ მან სწორად შეაფასა თანამედროვეობის პრობლემათა ძირითადი გამომწვევი მიზეზები. მათ შორის, კი, უმთავრესად  ძალაუფლებისა და ტირანიის თემა და მასში ადამიანის, მისი ღირებულების გაუფასურება მიიჩნია. თუ  ჟ. ანუი, იგივე სახელწოდების პიესაში, მთავარი გმირების მიერ გაკეთებული არჩევანის საკითხს და საკუთარ არჩევანში ბოლომდე მართალ კრეონსა და ანტიგონეს წარმოგვიდგენს, სოფოკლესთან ზნეობრივად მართალი ადამიანის პოზიციის განსაზღვრას უდიდესი მნიშვნელობა აქვს.  არისტოტელეს განმარტებით სოფოკლე ადამიანებს ხატავდა ისეთებად, როგორებიც უნდა ყოფილიყვნენ ისინი. ადამიანი–იდეალები, ზნეობრივი და მოქალაქეობრივი თვითშეგნებით, სიყვარულის უნარით, ამაღლებული ხასიათებითა და ურყევი ნებით.

ცნობილია, რომ  „ანტიგონეს“ ტრაგედიით შთაგონებულმა ბერძნებმა სოფოკლე,სამოსის წინააღმდეგ ომში, ძ. წ. აღ. 441 წელს, სტრატეგად აირჩიეს. ამ ისტორიული ფაქტიდან გამომდინარე რთული არ არის იმის წარმოდგენა თუ რა მნიშვნელობას ანიჭებდნენ თანამედროვენი „ანტიგონეში“ გამოხატულ იდეებს. ხოლო თუ რა კავშირის მატარებელია ამ პიესაში ჩადებული არსი ყოველ ეპოქასთან,  ლოპოტას ხეობაში „გამეორებული“ ისტორიაც მიუთითებს.

ცხადია, მოღალატეებითა და ცხედრებით სპეკულირება, სამართლისა და უსამართლობის ტევრში გზის კვლევა ჯერ არ  დასრულებულა. ამიტომ სოფოკლეს ტრაგედიის ნებისმიერი სცენური ვერსია არა მხოლოდ წარსულზეა მიმართული. ის უნივერსალური მატრიცაა მომავალი შესაძლო შემთხვევებისთვისაც. ჩვენ ვიცით რა მოხდა და რა შეიძლება მოხდეს. ისევე როგორც სოფოკლეს ტრაგედიაში, თავიდანვე გვეძლევა მოცემულობები და არაფერი, თითქმის არაფერი მოულოდნელი არ ხდება. თითქოს სწორი გადაწყვეტილებაც ერთი ხელის გაწვდენაზეა... თუმცა, ჩვენი ცოდნა, მოვალეობების, პასუხისმგებლობების, ძალაუფლების წყურვილის, ირგვლივ მყოფი ადამიანების, რწმენა– წაროდგენების თუ სხვა ფაქტორების ზემოქმედებით ხშირად განსხვავებულ მიმართულებას იღებს.

საკუთარ ქალაქზე გალაშქრებული, საკუთარივე ძმის ხელით მოკლული პოლინიკე, არ უნდა დაიმარხოს. ხელისუფლებამ გადაწყვიტა მოღალატეს სიკვდილის შემდეგაც დააკისროს სასჯელი და  ამით გაკვეთილი მისცეს პოტენციურ მოღალატეებსაც. მოქალაქეების საკეთილდღეოდ გაკეთებული ეს ოფიციალური განაცხადი სრული ძალაუფლების სურვილს ფარავს. კრეონი, ახალი მეფე, ამიერიდან ადამიანების ბედის განმკარგავია, არა მხოლოდ ცოცხლების, არამედ მკვდრებისაც...    

რეჟისორი ძალიან სახიერად წარმოგვიდგენს მისი მეფედ კურთხევის სცენას. თვალახვეული და ხელებ შეკრული კრეონი, ცოლთან – ევრიდიკესთან ერთად ქოროს შემოჰყავს. თმაგაშლილ ევრიდიკეს გამჭვირვალე  პერანგი აცვია, ის  თითქოს არც დედოფალია და არც ადამიანი. თითქოს კრეონის მეორე ნახევარია (პირდაპირი მნიშვნელობით), მისი ალტერ ეგოა და სამეფო ტახტიც ამიტომ უნდა გაიზიაროს. ქორო, კორიფეს ხელმძღვანელობით კრეონს ტექსტს კარნახობს. ამ ტექსტის, იგივე სახელმწიფოს ერთგულების ფიცის, გამეორების შემდეგ, მას ხელს უხსნიან, ტანსაცმელს არგებენ და თვალსაც უხელენ. ამ მომენტში ვხედავთ ალეკო ბეგალიშვილის პერსონაჟს როგორ მოჭრის თვალს მეფის თვალით, თავიდან დანახული სამყარო. ამ მიზანსცენაში შესანიშნავად გამოიხატა ახალი მეფის დაბადება. მას ლეგიტიმაციას ქორო – ხალხი აძლევს.  კრეონი თავიდან თითქმის ძალდატანებით იმეორებს ტექსტს სახელმწიფოსა და მისი ინტერესების უზენაესობაზე, მაგრამ თანდათან ვხედავთ როგორ ირგებს როლს, როგორ ეხვევა ძალაუფლების ხიბლში.   მაგრამ ეს მას შემდეგ ხდება,  რაც მეფედ კურთხევის მოწინააღმდეგე  ევრიდიკეს კივილს ქორო ჩაახშობს. ევრიდიკე, რომელსაც მთელი სპექტაკლის განმავლობაში  სასტიკად უსწორდებიან, კრეონის  სისუსტეებისა და ადამიანური ბუნების გამოხატულებაა. მისი დათრგუნვა ტირანიას   აძლიერებს. მართალია სპექტაკლში კრეონისა და ევრიდიკეს ეს ურთიერთდამოკიდებულება არც ნათლად და არც პირდაპირ გამოხატული არ არის, მაგრამ ამ კონცეფციის გარეშე უბრალოდ აზრი ეკარგება ამ პერსონაჟის წამების სერიულ სცენებს. იმედი მაქვს, ჩემს მიერ გამოთქმული ვარაუდის საფუძველი მაყურებელთან თანაშემოქმედებისთვის ღიად დატოვებული სივრცის კი  არა, წარმოდგენის რეჟისორული გადაწყვეტის ნაწილია.      მიუხედავად იმისა, რომ „ღია სივრცეც“, რაც ყველაზე მკაფიოდ „ეროსის სადიდებელ“ სცენაში გამოიკვეთა, წარმოდგენის მთლიან გადაწყვეტას ეკუთვნის, მაინც აღვნიშნავდი განსხვავებებს მათ შორის. პ. ციკოლიას „ანტიგონე“ გააზრებული და კონცეფციურად დასაბუთებული სპექტაკლია, მასში „ეროსისა და სექსის“ ჩანართი ანტიკურ თემაში თანამედროვე ფონისა და სიმსუბუქის შეტანას ემსახურება. ის სტილისა და განწყობის ველში რჩება და აზრობრივ ნაწილს არ ეხება.  ხოლო რაც შეეხება ევრიდიკეს პერსონაჟის მიმართ განხორციელებულ, უხვი სისასტიკით გამორჩეულ სცენებს, ის არა ანტურაჟი, არამედ სპექტაკლის იდეის გასაღებია. ადამიანური საწყისის, ბუნებისა თუ სისუსტეების გამომხატველ ევრიდიკეს (ეკა დემეტრაძე) წამებისა და გვემის გზის გავლა მოუწევს, რათა მისი მნიშვნელობა აღიარონ. ფინალურ სცენაში კრეონი გასაცოდავებული და თითქოს   დაპატარავებულია, ევრიდიკე კი  თეთრებში ჩაცმული, ფოთლებითა და ყვავილებით არის შემკული.

კრეონის ძალაუფლებისა და გადაწყვეტილებების ლეგიტიმაციის წყაროს, სპექტაკლის დასაწყისში, მოქალაქეები წარმოადგენენ, რასაც გაუპიროვნებელი, ნიღაბმორგებული ქორო განასახიერებს, ანტიგონეს შემთხვევაში ამ ფუნქციას რელიგია, ტრადიცია ასრულებს. აღსანიშნავია ანტიგონეს (ანა წერეთელი) პირველი შემოსვლის სცენა. ის ნიღბიან, ოთხზე დამდგარ ჯალათზე უკუღმა ზის, ზურგით მაყურებლისკენ. ეს ჯალათი მოძრაობს, წინ მოიწევს და თითქოს ვირზე გადამჯდარი ანტიგონე ისე მოყავს, როგორც ჩასაქოლად განწირული ქალწული. მოგვიანებით ეს ჯალათი ნიღაბს შეიცვლის და წინასწარმეტყველი ტირესია აღმოჩნდება, ღმერთების მოციქული და მათი განსახიერებაც. პირველივე სცენაში ანტიგონე საკუთარ დას, ისმენეს  სთხოვს უმაღლეს კანონთა აღსრულებასა და გარდაცვლილი ძმის დამარხვაში დახმარებას. მაგრამ ისმენე, ანა ზამბახიძე, მამაკაცებისა და მით უმეტეს მეფეთა მიმართ ქალის მორჩილების ვალდებულებას შეახსენებს მას.  მოგვიანებით, როდესაც ისმენე საკუთარ შეცდომასა და დის მოსალოდნელ დაღუპვას გააცნობიერებს,  ანტიგონეს ემუდარება მიიღოს მისი დახმარება. ამ მიზანსცენის დროს,  რეჟისორი მას პატარა, შავი ყვავილებით შემკულ ჩარჩოში დააყენებს და გმირის არსებობის ყველაზე ამაღლებულ სურათს  ასე წარმოგვიდგენს.

აბსოლუტური ძალაუფლების მიღების გზაზე დამდგარი კრეონი საკუთარი შვილის, ამავდროულად ანტიგონეს საქმროს, ჰემონის გრძნობებსა და ინტერესებსაც გადაუსვამს ხაზს. ამით უარყოფს ყოველი ადამიანური გრძნობის ღირებულებას. ჰემონი, ლევან კახელი, გონიერი, ინტელექტუალი გმირის სახეს  ქმნის, მისი თვითმკვლელობის აქტი ანტიგონეს მიმართ არსებული გრძნობის გარდა, ტირანი მამის ქმედებაზე საპროტესტო რეაქციით არის მოტივირებული.     

დაპირისპირებული მხარეები გამოკვეთილია. კრეონი მოქალაქეებისა და სახელმწიფოს ინტერესების, ხოლო ანტიგონე ღმერთებისა და ტრადიციული ფასეულობების, მათ შორის ოჯახისა და მიცვალებულის პატივისცემის სახელით შევლენ კონფლიქტში. ამ კონფლიქტის დროს ორივე გმირი განიცდის ცვლილებას, რაც მსახიობების მიერ წარმატებით არის განსახიერებული. ანტიგონე შეუვალი და მტკიცე თავის გადაწყვეტილებაში, ფინალურ სცენებში ადამიანურ, გულში ჩამწვდომ სინანულს გამოთქვამს ღმერთების უსამართლობის გამო. ამ სინანულის მიუხედავად სიკვდილისთვის მზადმყოფი ანტიგონეს მიმართ კრეონის წამიერად მომლბარი გულიც ვერ შეცვლის მოვლენებს. ანტიგონე მკვდარია, კრეონი მკვლელი და არა იმიტომ რომ ანუისებურად ეს მათი არჩევანი და პასუხისმგებლობაა. მაყურებელს მიზანსცენებით, სახიერად ეძლევა ამ შედეგის განმაპირობებელი გარემოებების თვალყურის დევნების საშუალება და ამ შედეგამდე ძალიან პოეტური, ემოციური აღსარებებიც. ვგულისხმობ სცენას სადაც ალეკო ბეგალიშვილი შესანიშნავად ასრულებს ტომ ვეიტსის  “Blue Valentines” ანა წერეთლის ანტიგონე კი, მიკროფონით ხელში, მადლობას უხდის მამას. ეს სპექტაკლის კულმინაციაა. ყველაფერი, რაც ხდება, ამ სცენაში იყრის თავს. ყველაფერი იმიტომ ხდება, რომ ეს სცენა შედგეს.

მუსიკით გამოხატული ამ განწმენდის შემდეგ ტირესიას დაბეჯითებული მსჯელობა, ღმერთების განრისხებასა და  ჩადენილი ქმედებების გამოსწორების  მოთხოვნაზე,  უბრალო ფორმალობას გავს. თითქოს ტირესია აღარც არის საჭირო და მისი გამოსვლის სცენაში საკუთარ სიცოცხლისუნარიანობას ჟანგბადის დრო და დრო შესუნთქვით უზრუნველყოფს. ამ  სცენის დასრულების შემდეგ ტირესია, ანდრო ბარათაშვილი, მისნის ნიღაბს მოიძრობს და ირონიულად ჩაიცინებს, ეს ირონია დაბეჯითებით წარმოთქმულ წინასწარმეტყველურ სიტყვებს ეხება, რომლისაც მთქმელსაც არ სჯერა.

„ანტიგონეში“ რეჟისორის მიერ გაზრდილია ქოროს მნიშვნელობა. ქორო სამი წევრისაგან შედგება (გიორგი ვარდოსანიძე, დევი ბიბილეიშვილი, გიორგი ბახუტაშვილი). ისინი თითქოს მთელი წარმოდგენის ავტორები თუ არა ორგანიზატორები მაინც არიან. სპექტაკლის დასაწყისში, განათების გარეშე შემოდიან სცენაზე და სამოქმედო სივრცეს ამზადებენ:  წყლით ავსებენ შავი საღებავით დასვრილ, სცენაზე მდგარ აბაზანას, მწყობრში მოყავთ სხვადასხვა სახის, წამებისთვის განკუთვნილი ინსტრუმენტები, შემოაქვთ ფიცარზე დაკრული, სუდარაში გახვეული გვამი. ამ დროს, ცხედართან დამოკიდებულება ისეთი უხეში და გაუფრთხილებელია, რომ გარდაცვლილის მიმართ დამკვიდრებული მოწიწების  დაუწერელ კანონებს არღვევს, ე.ი „იმქვეყნიურ“ წესრიგსაც უარყოფს. ეს შებილწული გვამი მთელი წარმოდგენის განმავლობაში მაღლა, სცენის ზემოთ კიდია.  თითქოს, მუდმივად, ტრაგედიის წარმომქმნელ მიზეზზს  გვახსენებს.

ქორო სხვადასხვა ფუნქციას ითავსებს, ისინი ასრულებენ მცველებისა და მაცნეების  როლს, ასევე გამოხატავენ მოქალაქეების ინტერესებს. ქოროს სამივე წევრს შავი მაისურები და გალიფე შარვლები აცვიათ, შავი ჩექმებით. ასევეა ჩაცმული კორიფე, ანა ნიკოლაიშვილი, მაგრამ მას ქოროსაგან განსხვავებით წითელი პიჯაკი მოსავს (მხატვარი – ქეთი ნადიბაიძე). კოსტუმების ასეთი გადაწყვეტით ნათელია, რომ რეჟისორი ტირანიაზე მიუთითებს. ჩვენს მეხსიერებაში ჩაბეჭდილი ნაცისტური რეჟიმისთვის დამახასიათებელი შტრიხები, მარტივად ამოსაცნობს ხდის კრეონის სამოქმედო სივრცის და მასთან დაპირისპირებული ანტიგონეს ბუნებას. კრეონი ტირანია, ანტიგონე – მეამბოხე, დაუმორჩილებელი. ქორო და ტირესია – ის რაც ბიძგს აძლევს მათ საკუთარი ბუნების გამოვლენაში. 

ქოროს პლასტიკასა და მეტყველებას განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს. ისინი ნარკოტიკებს იყენებენ, ჭინკებივით მოძრაობენ, ზოგჯერ კი ნიღბებს იხსნიან და ყოფით საუბარში შემოდიან მაყურებელთან. ასეთია სცენა, სადაც ქოროს ყველაზე ახალგაზრდა წევრი, გიორგი ბახუტაშვილი, მიკროფონთან დადგება და მოგვიყვება სპექტაკლზე მუშაობის ერთ–ერთ ეპიზოდს, და კონკრეტულად იმას, თუ რა დავალება მისცა რეჟისორმა, როგორ უნდა წარმოედგინა მას  პიესის ის ნაწილი, რომელსაც „ეროსის სადიდებელი“ ქვია. უნდა ითქვას, რომ ასეთ „ღია თამაშზე“ გადასული მსახიობი კარგად ართმევს თავს ამოცანას. შემპარავი და ოდნავ თავხედური ტონით მის მიერ გაკეთებული, არც თუ ხანგრძლივი კომენტარი,  მაყურებელს დროებით ამორთავს სპექტაკლის მიმდინარეობიდან. ხაზს გაუსვამს, რომ ისინი უყურებენ სპექტაკლს, რომლის დადგმის დროსაც შესაძლოა გამოუცნობი დარჩა, ტექსტის კონკრეტულ მონაკვეთში,  სინამდვილეში რას გულისხმობდა ავტორი. აქვე აღვნიშნავთ, რომ სოფოკლეს პიესის სხვადასხვა თარგმანის ტექსტის ადაპტაცია დავით გაბუნიას ეკუთვნის. 

ავტორისეული ტექსტის უსასრულო ინტერპრეტაციის შესაძლებლობა პოსტმოდერნიზმის ეპოქის აღიარებული ნიშანია, ისევე, როგორც სხვადასხვა გამომსახველობითი საშუალებებისა და ესთეტიკათა სინთეზი.  პ.ციკოლიას „ანტიგონეში“ ანტიკური ტექსტის წარმოდგენა ხდება არა არისტოტელესეული „მიმეზისის“ მეთოდით, არამედ „ღია თამაშის“ პრინციპით, როდესაც არა მხოლოდ რეალობაში არსებულის ასახვასა და მიბაძვას ახდენს ხელოვანი, არამედ მასზე საკუთარ დამოკიდებულებასაც გამოხატავს. ეს დამოკიდებულება იკითხება მუსიკალურ გაფორმებაშიც, სადაც კლასიკურ საოპერო არიას პერმანენტულად  ცვლის პოპ მუსიკის არა ორიგინალური, არამედ მისი კიდევ უფრო გაშარჟებული ვარიანტი, გამოყენებულია ორიგინალური მუსიკაც (კომპოზიტორი – არჩილ გიორგობიანი).

მუსიკალური თემებით ასეთი თამაში სერიოზულ საკითხებზე მსჯელობის სასაცილოობასაც უსვამს ხაზს, ამიტომ სპექტაკლის ჟანრი ტრაგედია ვეღარ იქნება. ალბათ, სპექტაკლის სადადგმო ჯგუფიც ვერ იქნება პირველი, მათ შორის, ვინც მაღალი ტრაგედიის ჟანრის თანამედროვე ცხოვრებასთან შეუსაბამობას წარმოაჩენს.

„ანტიგონე“ მუსიკისა და დრამის თეატრის მმართველის დავით დოიაშვილის ინიციატივის ფარგლებში განხორციელდა, რაც ახალგაზრდა რეჟისორების მიერ სპექტაკლების დადგმას გულისხმობდა. ამ პროექტის შედეგად მაყურებელმა იხილა ს. კეინის „ფსიქოზი“ (რეჟ. მ. ნაცვლიშვილი), ე.შმიდტის „წერილები ღმერთს“ (რეჟ. მ. ტყემალაძე), ლ. ბუღაძის„პანთეონი“ (რეჟ. გ. იაშვილი) და ერთი წლის გადვიანებით სოფოკლეს „ანტიგონე“. მართალია რეჟისორთა უმრავლესობა ამბობს, რომ სპექტაკლის მომზადებას გარკვეული დრო აქვს, მისი არც ადრე და არც გვიან გამოშვება არ ღირსო, მაგრამ ამ შემთხვევაში, ვფიქრობ, მართლაც სჯობდა გვიან, ვიდრე არასდროს.

P.S. ლაფანყურის სპეცოპერაციას, ალბათ, გამოიძიებენ, მაგრამ ამის შემდეგ, შევძლებთ ვიყოთ ჰუმანიზმის იდეალთან სულ მცირედით მაინც მიახლოებულნი? ისტორიული გამოცდილება უარყოფითი პასუხისკენ გვექაჩება, მაგრამ იქნებ „Blue Valentines“–ს უფრო მოვუსმინოთ...

Photos by Bobo Mkhitar